نقدی بر مصرفگرایی زیارتی و راهکارهای تحول

چکیده: دراین مقاله با رویکردی انتقادی و مبتنی بر داده، به بررسی تضاد آشکار بین آموزه های امام حسین(ع) در مبارزه با جهل و فقر، و پدیده هدررفت دهها میلیون دلار سالانه از مناطق محرومی مانند هزاره جات برای زیارت های پرهزینه می پردازم. سفرهای زیارتی سفرهای معنوی هستند که هر انسانی با هدف تقرب و با انگیزه های معنوی انجام می دهند و در شرایط عادی، این سفرها بسیار خوب و از نظر معنوی سازنده هستند. اما ما فعلا در افغانستان در شرایط اضطرار قرار داریم. مشکلات معیشتی، فقر، بیکاری، بی خانمانی، ضعف شدید زیربنایی، مشکلات تحصیلی، فقر فرهنگی، فشارها و تبعیض های حکومتی و... افغانستان و مخصوصا هزاره جات را در معرض فشارهای مضاعف قرار داده است. در این نوشته، عطف به مشکلات فوق الذکر، با تحلیل اقتصادی، اجتماعی و مذهبی، راهکارهای عملی برای بازتفسیر آموزه های عاشورا در راستای توسعه پایدار محلی  در ذیل ارائه میشود.
 
1- چالش: تضاد فاجعه بار بین نیاز و مصرف
 
نیازهای حیاتی هزاره جات و مناطق مرکزی افغانستان:
زیرساخت:  کمبود شدید مدارس، بیمارستان، راه های ارتباطی، آب آشامیدنی سالم، برق.
آموزش:  نرخ بالای بیسوادی (به ویژه در میان زنان)، کمبود معلم مجرب و مدارس معیاری. «بر اساس گزارش بانک جهانی (۲۰۲۳)، نرخ بیسوادی در مناطق مرکزی افغانستان به ۶۵٪ در میان زنان میرسد.»
اقتصاد:  فقر گسترده، بیکاری، اقتصاد معیشتی شکننده.
 
مصرفگرایی زیارتی:
    آمار تخمینی مسافرین سفر زیارتی:
کربلا/ اربعین: ۲۰۰,۰۰۰ – ۳۰۰,۰۰۰ شیعه افغانستان سالانه.
مشهد: ۱۵۰,۰۰۰ – ۲۵۰,۰۰۰ شیعه افغانستان سالانه.
حج/عمره: ۲۰,۰۰۰ – ۳۰,۰۰۰ شیعه افغانستان سالانه.
جمع کل: ۳۷۰,۰۰۰ – ۵۸۰,۰۰۰ نفر سالانه.
    هزینه متوسط هر نفر (دلار):
کربلا/اربعین: ۱,۵۰۰ – ۳,۰۰۰ دلار
مشهد: ۱,۰۰۰ – ۲,۰۰۰ دلار
حج/عمره: ۴,۰۰۰ – ۷,۰۰۰ دلار
هزینه کل سالانه: ۷۰۰ میلیون دلار (محافظه کارانه)
 
پیامدهای اقتصادی:
فرار سرمایه: شدیدا به این پولها در مناطق مرکزی نیاز می باشد تا حداقل زیرساخت های یک جامعه نسبتا معمولی را شکل داد، ولی گویا هنوز مردم به این پختگی نرسیده اند و یا نمیخواهند برسند، درحالیکه میتواند از راه های بدیل مثلا زیارت مجازی بهره ببرد و هزینه های زیارت در اولولیت های جامعه شیعه افغانستان به کار گرفته شود.
از دست رفتن فرصت توسعه و ایجاد یک جامعه قابل قبول قابل احترام:  این مبالغ میتوانند تحول اساسی در مناطق مرکزی ایجاد کنند، تحولی که حتی باعث رونق در بازارهای کشور های همسایه و همچنان عدم سرازیر شدن مهاجرین این مناطق به کشورهای همسایه خواهد شد، و نتایج بسیار عالی برای ملت های دو سمت مرز بوجود خواهد آورد، و باعث عزت و آبرو برای ملت افغانستان.
تشدید فقر: بسیاری از خانواده ها با قرض و فروش دارایی به زیارت میروند، در حالی که نیازهای اولیه شان را ندارند، و این موضع از منظر دینی حرام و از دیدگاه اجتماعی باعث دور باطل در جامعه خواهد شد که این دور باطل به مرور زمان باعث از بین رفتن بنیادهای جامعه خواهد شد.
 
علل ریشه ای:
فرهنگ چشم و هم چشمی و کسب منزلت اجتماعی (“حاجی/کربلایی شدن”):  این مهمترین محرک غیرمذهبی است، تلاش به بزرگ شدن از طریق کسب یک اسم کذایی.
فقر فرهنگی و سواد دینی پایین: عدم درک عمیق از پیام اصلی عاشورا (مبارزه با جهل، ظلم، فقر).
تبلیغات گسترده و سازماندهی : نقش شرکت های مسافرتی، شبکه های اجتماعی و نهادهای مذهبی در ترغیب و تسهیل سفر درحالیکه این سفر کاملا غیر ضرور و البته باعث هدر رفت منابع ازدست مردمی میشود که شدیدا به این پول و منابع برای پیشبرد مسایل اولیه زندگی شان ضرورت دارد.
    ضعف رهبری دینی محلی: ناتوانی یا عدم تمایل بسیاری از علما در بازخوانی آموزه ها متناسب با نیازهای فوری جامعه یا عدم علم کافی علمای که در این مناطق فعالیت دارد که قادر نیست پیام اصلی امام حسین (ع) را که همانا مبارزه با ظلم، جهل، فقر، فساد و هدایت جامعه به سمت پیشرفت حقیقی علمی با به کارگیری در مسایل روز می باشد.
نبود زیرساخت و امکانات معنوی جایگزین:  فقدان مراکز فرهنگی-مذهبی جذاب و تاثیرگذار محلی، یا عدم تفریح و سفرهای سالم بین ولایتی در خود ولایات افغانستان بدون محدودیت های خاص، و یا عدم اگاهی از مکانها تاریخی و تفریحی سایر ولایات افغانستان که البته بر میگردد به ضعف دولت مرکز برای مدیریت سفرهای مردم به سمت داخل و بین ولایتی.
 
۲.  نقد مذهبی: تضاد با آموزه های امام حسین(ع) و قرآن
امام حسین(ع) و مبارزه با جهل و فقر:
قیام عاشورا علیه حکومت فاسد و جاهلی بود که عدالت و دانش را نابود میکرد.
 تاکید بر علم آموزی و عقلانیت: “خردها با آموزش شکوفا میشود” (بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۰). به جای رفتن متواتر به زیارت، میشود که این پول ها را در داخل این مناطق صرف ساخت سیستم آموزش و زیرساختهای اولیه که اشد ضرورت مردم آن منطقه است کرد.
مسئولیت اجتماعی: “کسی که صبح کند و به فکر امور مسلمانان نباشد، مسلمان نیست” (بحارالانوار، جلد ۷۴، ص ۷۲ ).الشهید الصدر (ره) در تفسیر این حدیث تأکید می‌کند که (مسئولیت اجتماعی، جهاد در راه عدالت است.) کمک به همنوع فقیر و محروم عین دینداری است به جای زیارت اربعین میشود این پولها را صرف فقرا منطقه کرد که همه باعث از بین رفتن فقر سیستماتیک میشود و هم باز نتایج بسیار عالی در آینده خواهد داشت.
“نقد مصرف‌گرایی زیارتی، به‌هیچ‌وجه به معنای نفی اصل زیارت نیست؛ بلکه بازخوانی روح تعالیم حسینی است. امام خامنه‌ای (مدظله) تأکید می‌کنند: ‘زیارت باید از سطح فردی به مسئولیت اجتماعی ارتقا یابد’ (بیانات ۱۳۹۸/۰۶/۲۳). هدف، تبدیل زیارت از یک فعالت نمایشی به ابزار تحول جامعه است.”

قرآن و اولویت نیازهای حیاتی:
سوره مائده (۵:۳۲): “هر کس انسانی را حیات بخشد، چنان است که گویی همه مردم را حیات بخشیده است.” نجات جان یک نیازمند از گرسنگی و بیماری، بالاترین عبادت است.
سوره بقره (۲:۱۷۷): نیکی تنها به سوی قبله کردن نیست، بلکه به “دادن مال… به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و در راهماندگان و گرسنگان” است. هزینه زیارت میتواند این “مال” حیاتبخش باشد.
سوره محمد (۴۷:۳۸): “و شما کسانی هستید که دعوت میشوید تا در راه خدا انفاق کنید. پس برخی از شما بخل میورزد و هر که بخل ورزد، تنها به خویشتن بخل میورزد.” بخل در کمک به توسعه محلی، ضرر به خود جامعه است، و حالا بخل اصلی توسط افراد صورت میکرد که نمیگذارد این مناطق رشد کند
    سوره ماعون (۱۰۷:۱-۷): سرزنش کسانی که “نماز میخوانند” اما “رد میکنند ماعون (کمکهای کوچک ضروری)” و “ریاکاری میکنند”. زیارت پرهزینه در حالی که همسایه گرسنه است، مصداق ریاکاری و رد “ماعون” است.

ارزیابی سود معنوی:
زیارت در ذات خود اگر با معرفت و شرایط (بدهی نداشتن، تامین معاش خانواده) انجام شود، ارزشمند است. اما:
زیارتی که مستلزم فروش دارایی، قرض گزاف، و نادیده گرفتن فقر و جهل گسترده در جامعه و همسایه خود باشد، از نظر آموزه های قرآنی و سیره حسینی، مشروعیت و سود معنوی خود را زیر سئوال می برد. ثواب ادای واجبات (مثل کمک به همنوع نیازمند) مقدم بر مستحبات (مثل زیارت) است.
 فتوای معاصر: “آیت‌الله سیستانی: زیارتی که موجب تضییع حقوق واجب الآخرین شود، مشروع نیست.” (استفتائات، ج ۱، ص ۲۸۹)

سود معنوی واقعی:  تحقق عدالت، رفع جهل و درماندگی در جامعه، تجلی عینی “انّما خرجت لطلب الاصلاح فی امت جدی” (من برای اصلاح در امت جدم قیام کردم) است.
 “امام حسین(ع) فرمود: ‘اِعمَلوا لِدُنیاکُم کَأَنَّکُم تَعِیشونَ أَبَداً، وَ اعمَلوا لِآخِرَتِکُم کَأَنَّکُم تَموتونَ غَداً’ (بحارالانوار، ج۷۵). این تعادل، کلید توسعه است: سرمایه‌گذاری برای دنیای دیگر، نباید توسعه دنیای کنونی را نابود کند.”
 
۳. راهکارهای جامع و عملی: بازآفرینی “کربلا” در هزاره جات
فرهنگی-مذهبی:

1. بازخوانی آموزه های عاشورا: علمای روشنفکر باید پیام امام حسین(ع) را در مبارزه با فقر، جهل و بیعدالتی امروزین هزاره جات بازتعریف کنند. تاکید بر اینکه “حسینی بودن” یعنی انسانی زیستن، انساندوستی، ساختن مدرسه، درمانگاه و مراکز عام المنفعه و مبارزه با جهل و فقر و نه سفرهای متواتر و هزینه برِ زیارتی در شرایط اضطرار جامعه.
   
   جایگزینی منزلت اجتماعی:  ایجاد سیستمهای تشویقی و اعطای عناوین افتخاری (مثل “بانی مدرسه”، “حامی معلم”، “پیشگام سوادآموزی و امثال اینها البته با مراسم هایی که باعث تشویق و ترغیب این افراد به کمک به مناطق محروم شود و او نیز حس بزرگی که البته کمک به زیرساخت یک منطقه و کشوری بزرگی اصیل نیز هست بشود”) به جای “حاجی/کربلایی”.
   ۳. توسعه زیارتگاه ها و مراکز معنوی محلی:  سرمایه گذاری در ساخت و احیای حسینیه ها، امامزاده ها و مراکز فرهنگی-مذهبی باکیفیت در هزاره جات به عنوان کانون معنویت و آموزش تا از سفرهای مکرر غیرضرور و هزینه های اضافی جلوگیری گردد و در حین حال باعث رونق گردشگری در منطقه گردد، و البته باید سفرهای بین ولایات را گسترش داد که این کار باعث آشنایی مردم هر ولایت با همدیگر و در نتیجه باعث همپذیری بین مردم و اقوام افغانستان خواهد شد.

 

1. کارزارهای تبلیغاتی هدفمند:  استفاده از رسانه، شبکه های اجتماعی و منابر برای نشان دادن تضاد هزینه زیارت با نیازهای محلی و ارائه تفسیر جدید از دینداری مسئولانه که نیاز به انقلاب فکری و فرهنگی نو از سوی علمای دینی و جامعه آگاه دانشجویی دارد البته بدون ایجاد نفع مسائل خاصی از قبیل رفتن به اربعین و امثال اینها، باید به مردم تبیین شود که فعلا دین مان بر این نیاز تاکید مؤکد دارد که منطقه خود و زیرساخت های اولیه این مناطق را بسازیم و علم آموزی عین عبادت است. “بر اساس حدیث معروف پیامبر(ص) اسلام، که علم آموزی بر هر مسلمانی اعم از مرد و زن واجب است و باید به دنبال علم رفت حتی اگر علم در چین باشد.”

 
   اقتصادی-اجرایی:

1. صندوق توسعه امام حسین(ع):  ایجاد صندوقی شفاف و مردمی با نظارت علما و نخبگان. تشویق مردم به واریز حتی بخشی از هزینه در نظر گرفته شده برای زیارت هزینه برِ غیر ضروری به این صندوق. اولویت پروژه ها: مدارس، بیمارستان، آب، راه و یا راه اندازه کارگاه های مشارکتی تا هم ایجاد کار شود و هم برای کسانیکه سرمایه در دست دارد (حفظ سرمایه و درآمد جاری از سرمایه به علاوه ایجاد اشتغال.
   همکاری با نهادهای بین المللی: جلب حمایت سازمانهای توسعه (UNDP, UNICEF) و NGOهای معتبر برای پروژههای مشترک با استفاده از منابع محلی یا ایجاد کمیته بین المللی ایجاد صلح و بازسازی این مناطق در سطح دنیا با عضوگیری از سرتاسر دنیا و سرازیر کردن منابع و پول به این مناطق.
   دریافت کمک داوطلبانه بر زیارت: پیشنهاد به شرکت ها برای دریافت کمک های داوطلبانه به ازای هر بلیط جهت واریز به صندوق توسعه مناطق شیعه نشین.
   الگوی هزینه: با تنها ۱۰% از هزینه تخمینی سالانه زیارت (۱۲۰ میلیون دلار):

ساخت ۴۰۰ مدرسه ۶ کلاسه -صنف (هر کدام ۱۵۰,۰۰۰ دلار) = ۶۰ میلیون دلار.
ساخت ۱۰ بیمارستان – شفاخانه ۵۰ تختخوابی (هر کدام ۳ میلیون دلار) = ۳۰ میلیون دلار.
استخدام ۵۰۰۰ معلم (حقوق سالانه ۲۴۰۰ دلار) = ۱۲ میلیون دلار.
پروژه های آبرسانی وسد سازی محلی (۱۸ میلیون دلار).
این آمار براساس : (منبع: UNOPS Afghanistan Projects) میباشد.
 
سیاسی-اجتماعی:

1. فشار بر دولت مرکزی: مطالبه گری سازمان یافته برای تخصیص بودجه عادلانه تر به مناطق هزاره نشین و شفافیت در هزینه ها.
   تقویت جامعه مدنی: حمایت از سازمانهای مردم نهاد محلی در نظارت بر پروژه ها و آگاهی رسانی، و آموزش عدالت کاربردی به صورت دوره کوتاه مدت به تمام مردم مناطق، و برگزاری کلاس های فن و حرفه ای و سواد آموزی در سطح عموم و البته اجباری.
   تنوع‌بخشی به روابط فرهنگی-اقتصادی با کشورهای اسلامی (ایران، ترکیه، اندونزی، مالزی) برای:
   – جذب سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های هزاره‌جات
   – ایجاد مراکز آموزشی مشترک
   – توسعه گردشگری مذهبی داخلی (تبدیل زیارتگاه‌های محلی به قطب‌های معنوی)
   “این استراتژی نه تنها استقلال عمل را افزایش می‌دهد، بلکه ایران را از فشار مهاجرین افغانستانی نجات می‌دهد.”

 
 ۴. نتیجه گیری:  
استفاده اقتصادی از عاشورا و زیارت اربعین و امثال اینها، کلید توسعه مناطق شیعه نشین است.
امام حسین(ع) برای پاره کردن زنجیرهای اسارت فکری، فرهنگی و اقتصادی قیام کرد. هدررفت منابع حیاتی مناطق محرومی مانند هزاره جات در زیارت های پرهزینه، در تضاد کامل با روح قیام عاشورا و آیات قرآن است. این پدیده ریشه در فقر فرهنگی، چشم و هم چشمی و تبلیغات بیرونی دارد. راه نجات، بازگشت به سرچشمه های اصیل اسلام حسینی است: مبارزه با جهل، فقر، فساد، بیکاری، و بی عدالتی با ساخت مدرسه، با ساخت بیمارستان و تامین آب، و مبارزه برای منزلت واقعی از طریق خدمت به خلق. تحقق “کربلا” در هزاره جات، نه در سفرهای غیرواجب در سرزمینی دور، بلکه در پایمردی برای آبادانی و آزادسازی هموطنان از بند فقر، جهل و بیسوادی است. سفرهای مکرر زیارتی زمانی خوب است و جاذبه دارد که جامعه ما اخصا مردم شیعه و هزاره جات، امنیت و اقتصاد و آرامش مناسب داشته باشند. کار باشد، درآمد باشد، گرسنگی و فقر نباشد، سفرهای زیارتی می تواند صورت بگیرد. این است زیارتگاه واقعی حسین(ع) زمان ما. ثروت هنگفت صرف شده برای سفرهای زیارتی، اگر در مسیر توسعه زیرساختهای اساسی و فرهنگی هزاره جات سرمایه گذاری شود، میتواند در زمانی کوتاه، تحولی انقلابی و پایدار ایجاد کند که خود، بزرگترین تجلیل از آرمان های امام حسین(ع) خواهد بود. اگر اینگونه که گفته شد از امام حسین تجلیل کنیم آنوقت دیگر کسی در داخل افغانستان نیز نمیتواند حق این مردم مظولم را بخورد و این مردم قطعا جایگاهی که شایسته آن است را پیدا خواهند کرد.
 «هدف من در این مقاله، نقد زیارت نیست؛ بلکه مدیریت اسلامی و انسانی منابع جامعه محروم به سمت توسعه پایدار و کمک به جامعه شیعه در شرایط اضطرار است.»
 
نویسنده: دکتر نوید آرین
 منبع : وبسایت نوید آرین